Ik heb geen specialistische kennis over vaccins, virussen of IT-aangelegenheden. Ik weet echter wel een heleboel over menselijk gedrag en zondebokmechanismen in het bijzonder. Ik verwacht dat ongevaccineerden op korte termijn tot zondebok gemaakt gaan worden. Dat zal voor iedereen slecht uitpakken. Het Oude Normaal komt er namelijk niet van terug. We maken wel iets nieuws: een onaangename nieuwe toekomst.
Ik denk dat we aan het begin van een zondebokcyclus staan omdat álle ingrediënten aanwezig zijn: collectieve frustratie, twee partijen die beiden overtuigd zijn van hun gelijk, een meerderheid die groot genoeg is om een minderheid actief buiten te sluiten én een politieke wenselijkheid om een zondebok aan te wijzen.
Dat vaccineren op zich goed is staat voor mij buiten kijf. In zondebokmechanismen is de waarheid echter niet meer relevant. Sterker nog: hoe
groter het gelijk van de meerderheid is, des te sneller kan de dynamiek draaien. Het aanwijzen van een zondebok die verantwoordelijk wordt gehouden voor onze
frustratie dat we niet terug zijn bij het Oude Normaal is namelijk een uiting
van onze collectieve psychologie, geen antwoord op de vraag wie er zakelijk
gesproken gelijk heeft. Ook de vraag of maatregel a of b passend of proportioneel is, is minder relevant, het gaat om het psychische proces - niet om de maatregel.
Ik vind het zaak om me nu uit te spreken. De contouren worden duidelijk, maar als de actieve uitsluiting en stigmatisering van een impopulaire minderheid écht begint heeft waarschuwen geen zin meer. De dwang om “partij te kiezen” zal dan al onweerstaanbaar zijn.
Er zijn zoals gezegd vier katalysatoren van een zondebokdynamiek.
Allereerst: Hoewel een groot deel van de bevolking gevaccineerd is, is de terugkeer naar het Oude Normaal nog niet in zicht. De uitgesproken en onuitgesproken frustratie hierover klotst tegen de plinten. Deze frustratie zoekt een psychische uitweg. De meest gebruikelijke uitweg van collectieve frustratie is het aanwijzen van een zondebok. Het uitsluiten en straffen van een zondebok vermindert de psychische pijn van de in-group. De "beste" zondebok is een groep die makkelijk aan te wijzen is als mensen die vreemde of onredelijke dingen geloven.
Ten tweede: beide partijen geloven in hun gelijk. Of één van de twee
wérkelijk gelijk heeft doet er niet meer toe. Waar
het om gaat is dat de één de ander niet meer gaat overtuigen. Uiteindelijk zal
zo`n 80% van de bevolking gevaccineerd zijn en dit is objectief gesproken een groot succes. Wie
gevaccineerd is, is er tevreden mee. Wie niet wil zal niet makkelijk overtuigd worden. Beiden hebben hun gevoelde “gelijk”. In Frankrijk hadden de maatregelen effect om dat mensen nog een zetje nodig hadden. In Nederland hebben mensen hun keuze al gemaakt. Wie hetzelfde doet in een andere situatie, doet iets anders.
De overheid heeft verder niet ingezet op het creëren van draagvlak of het uitstralen van geloofwaardigheid. Het tegendeel is het geval. Zelfs als de minister gelijk heeft wordt zijn gelijk door veel mensen met wantrouwen begroet. De huidige regering toont zich op veel dossiers onbetrouwbaar. De toeslagenaffaire is geen incident meer. Er wordt geen zichtbare verantwoordelijkheid genomen.
Het wordt in een dergelijke context onweerstaanbaar – als de
zo vurig gewenste normaliteit niet terugkeert – om de verantwoordelijkheid
elders neer te leggen. Het wordt dan als politiek wenselijk ervaren om een “out-group”
van ongevaccineerden aan te wijzen. Gezien de mate van collectieve frustratie kan dit zelfs tot enige waardering voor de regeringspartijen leiden.
Ironisch genoeg was de vaccinatiecampagne succesvol genoeg om de out-group klein genoeg te maken om uit te kunnen sluiten. Vanaf een verhouding van 75-80% tot 25%-20% kan een meerderheid makkelijk het idee krijgen dat ze geen rekening meer moeten houden met een minderheid.
Dit proces is geestelijk al aan de gang. Ik zie de taal van de voorstanders van uitsluitende maatregelen snel verharden. Dit proces is dus al aan de gang. Een Duitse commentator die zich normaal gematigd uitdrukt vergelijkt ongevaccineerden inmiddels met jihadisten. Hij krijgt hiervoor applaus. Een ander teken is dat álle bezwaren tegen vaccinatie op één hoop worden gegooid en geassocieerd met onaangename mensen en bewegingen zoals die van Willem Engel. De ongevaccineerden worden zó tot-wappie-gemaakten.
Daar hebben we de Willem-Engel-beweging en aanverwanten niet mee. Het verkrijgen van outsiderstatus is aan de ene kant onaangenaam maar aan de andere kant ook een vorm van aandacht verkrijgen. Negatieve aandacht is ook aandacht. – zoals elke leraar weet die te maken heeft met kinderen die aandacht tekort komen. Als je niet positief kan opvallen val je negatief op, en stigmatisering en buitensluiting (benoemen tot probleemgeval, aanmelden bij instanties etc.) versterkt wat het zegt te bestrijden.
De meeste voorbeelden van communicatieve radicalisering zijn subtieler. Deze subtiele radicaliseringen zijn ernstiger omdat zelfs de zender misschien niet goed weet aan welk proces hij deel neemt. Als het Amerikaanse CDC “You are not a horse” twittert is de boodschap slechts deels dat je geen Ivermectine moet nemen. Op het relationele vlak drukt de tweet in de eerste plaats neerbuigendheid uit. Wie Ivermectine neemt is te dom om te weten dat hij geen paard is en moet hierop worden gewezen door wijze mensen (zoals onszelf, en als wij lachen om deze guitige tweet van slimme wetenschappers voelen we ons IQ gelijk met vijf punten stijgen. Neerbuigendheid jegens de out-group bedient immers ook een psychische behoefte bij de in-group.)
Neerbuigende communicatie is niet overtuigend, maar functioneert vooral om afstand te scheppen of te benadrukken tussen de in-group en de out-group. Hoe dwingender – en vervelender – het appel is, des te harder de tegenreactie zal zijn (in de sociale wetenschap wordt dit reactantie genoemd)
Naarmate de dynamiek harder gaat draaien zullen andere maatregelen, ook verstrekkende, gerechtvaardigd lijken. We willen het niet, zullen we denken, maar we moeten wel, we zien er ons toe gedwongen door deze minderheid die we dus nog verder moeten uitsluiten en definiëren als boosdoener. De minderheid zal nog meer opstandig gedrag gaan vertonen en zo blijft de dynamiek aan de gang.
Wat nu nog onvoorstelbaar lijkt, zoals bedrijven toegang geven tot de medische informatie van hun employés, zal snel bespreekbaar zijn. De volgende halte zou het oprekken van het ontslagrecht kunnen zijn als de meerderheid zich hier toe “gedwongen voelt” door de “onredelijkheid” van de minderheid. Dat zal voor iedereen nefast uitpakken.
Misschien zitten we over korte tijd in de fase van partij
kiezen, dán is waarschuwen zinloos. Nu is er misschien nog tijd om het proces
waar we inzitten aan te wijzen en te benoemen. Misschien haalt het wat uit.
Door het -zelfs onbewust- aanwijzen van een zondebok, verkrijgen we, zoals gezegd, in ieder geval geen oplossing voor onze problemen. Het Oude Normaal komt er niet mee terug. We creëren er wel een nieuwe normaliteit mee, maar één waar we onder andere omstandigheden niet voor zouden kiezen.
