Mijn interesse in communicatie – en dan vooral de functie van de leugen - werd gewekt op de dag dat de directeur van de eerste school waar ik werkte op een bijzondere manier tegen mij loog. Het bijzondere aan de leugen was niet zozeer de inhoud van de leugen zelf. Ik kan me niet eens meer herinneren waar het over ging. Maar het punt was dat het zo`n doorzichtige leugen was dat ik direct wist dat zij loog. Sterker nog, de leugen leek zo geconstrueerd dat (zelfs ík) dat niet kon missen!
Ik werd toegelogen, terwijl ik wist dat het een leugen was en zíj wist dat ik wist dat het een leugen was. Ik verliet het kantoor beduusd, niet zeker van wat ik nu zojuist had meegemaakt. Opgeleid als filosoof had ik op dat moment nog moeite om uitspraken los van hun inhoud te zien. Er moest nog een wereld voor mij open gaan.
Pas later ontdekte ik o.a Schulz von Thun’s “communicatieve vierkant” en kon ik voorheen onverklaarbare fenomenen duiden. Communicatie, zo zegt Schulz von Thun is niet alleen maar een kwestie van een zender die een boodschap stuurt naar een ontvanger, maar is een proces dat zich afspeelt in vier verschillende dimensies of, zoals hij het noemt, de vier vlakken van het vierkant.
Er is de inhoud, die is ongetwijfeld belangrijk, maar is maar één zijde van het verhaal. Er zijn er nog drie andere: de zelfopenbaringszijde, de relationele zijde en de appelzijde. Elke boodschap heeft een inhoud, maar zegt daarnaast iets over de zender zélf (zelfopenbaring), over zijn relatie tot de ontvanger(s) , en tenslotte over de oproep die uit de boodschap spreekt. Elke boodschap heeft volgens Schultz von Thun ook een appelfunctie.
Toen begreep ik waarom de directrice tegen mij loog. Het ging niet, zoals ik dacht, om de inhoud, of om mij van die inhoud te overtuigen – dat was immers onmogelijk. De paar strootjes inhoud waren er bij gesleept om eea voor elkaar te krijgen op drie andere communicatieve vlakken. Op het relatievlak vinden we – denk ik – vernedering. “Jij hebt geen recht om als volwassene behandeld te worden, jij hebt geen recht op de waarheid, want ik sta onmetelijk ver boven jou en kan je straffeloos toeliegen terwijl jíj niks terug kan doen”. Op het zelfopenbaringsvlak vinden we ook niks fraais. De directrice openbaarde zich als een tiran, als een ten diepste immoreel mens dat tot God weet wat in staat was. Op de appelzijde zal iets gestaan hebben als “doe wat ik wil of ik vermorzel je”.
Ik heb het schooljaar daar niet volgemaakt. Zoveel mag duidelijk zijn. Het was wel leerzaam maar ik had die lessen liever op een andere manier geleerd.
In de coronatijd maakten we kennis met een ander genre van publieke leugens. De complottheorie. Nu hebben complottheorieën altijd wel bestaan, maar het was nieuw dat ze zo hoog in koers stonden, zoveel aandacht kregen en de verspreiding ervan door zoveel – ongetwijfeld goedbedoelende journalisten – gefaciliteerd werd. Een complottheorie is immers spectaculair, maakt de tongen los en zorgt voor veel “clicks”. In het Darwinistische media-universum is de leugen zeer aanwezig.
Het fenomeen van de complottheorie stelde mij voor raadsels. Ik sta er niet van te kijken dat mensen buitenissige dingen geloven – volgens veel mensen geloof ik zelf buitenissige dingen – maar de complottheorie heeft een reikwijdte en dimensies die buitenissigheden niet hebben. Je kan geloven in elfjes en de magische kracht van kristallen en dat is wat vreemd maar niet gevaarlijk. Als je echter gelooft in antivax-verhalen of QR-complotten wordt de zaak al een stuk serieuzer. Als je mensen er toe brengt om riskant gedrag te vertonen breng je de naaste immers schade toe, en dat kan erg gevaarlijk zijn.
In coronatijd zei ik nog wel eens begripvol dat complottheorieën ontstaan daar waar mensen meer behoefte hebben aan betekenis dan aan waarheid. Dat is deels het geval, maar daarmee heb ik het gevaar erg onderschat.
De complottheorie heeft namelijk een wezenlijke andere functie dan het geloof in elfjes. Geloven in elfjes kan wellicht troosten, maar complottheorieën zijn er niet om te troosten. Complottheorieën als antivaxisme en klimaatontkenning (klimaatontkenning kan niet bestaan zonder impliciet complot waar media & IPCC etc aan deelhebben) hebben een zeer specifieke functie: namelijk het legitimeren van een houding die fundamenteel on-verantwoordelijk is. Men wíl geen verantwoordelijkheid dragen voor ons land, ons gezamenlijke welzijn en de wereld die wij delen. Dat bereikt men door die aspecten van de werkelijkheid die een moreel appel op ons doen te ontkennen.
Dit lijkt vergezocht, want wij denken (als rationele mensen) dat het onaangenaam is om irrationeel te zijn. Voor veel mensen is het echter níet onaangenaam om irrationeel te zijn, want er is ook een enorme “ziektewinst”: je kan als het mee zit doen waar je zin in hebt en slaat alles over wat een vervelend appel op je doet. Dit geeft veel mensen een goede reden om zich niet veel van de realiteit aan te trekken.
Een complottheorie is een vorm van realiteitsontkenning met het oog op de ontkenning van verantwoordelijkheid. In die zin is één van de zuiverste complottheorieën die van de zgn. “soevereine burgers” die met allerlei bizarre brieven vol met pseudo-juridische teksten létterlijk proberen het sociaal contract op te zeggen – in de hoop onder schulden, boetes of andere financiële verplichtingen uit te komen. Het is absurd, maar zéér betekenisvol wat daar gebeurt. Omdat het vooral marginale mensen zijn die zich hiermee bezig houden roept dit idee vooral amusement en leedvermaak op. Maar ondanks de tragiek die er onder schuilt is het een sinistere beweging. Zoals élke complotbeweging een sinistere beweging is.
On-verantwoordelijkheid is sinister omdat het het ego fundamenteel opblaast. Het snijdt de mens los uit de burgerlijke verbanden die ons samenbinden en zal – sterker nog – er niks aan gelegen liggen om deze banden zo veel mogelijk te ondermijnen.
Autonomisme is een almachtsfantasie op achtertuinformaat. De “autonome” of “soevereine burger” heeft maar één wens, en dat is dat hij of zij almachtig is. Hij wil absolute vrijheid zonder enige verantwoordelijkheid. Vrijheid zonder verantwoordelijkheid noemen we ook wel “willekeur”. De politieke pendant van willekeur is tirannie. De “autonome burger” wil een tirannetje zijn. Daar is niks grappigs aan. Zet een berg would-be tirannetjes bij elkaar en voor ze elkaar verslinden werpen ze eerst hun gemeenschappelijke vijand omver: de parlementaire democratie. En als een would-be-tirannetje zélf geen tiran kan worden, neemt hij wel genoegen met meeloper zijn van een échte tiran. En een echte tiran liegt, de hele dag door. Gewoon, om te laten zien dat hij boven elke realiteit en dus verantwoordelijkheid verheven is. Het maakt niet eens uit dat je wéét dat de leugen en leugen is. Of integendeel: dat wil hij juist graag. Dan wordt zijn almacht nog verder uitvergroot.
Complottisten zijn dus fundamenteel anti-parlementair. Niet alleen vanwege de perverse machtswil die uit complotgeloof spreekt maar ook omdat elk complot draait op de ontkenning van (een aspect van) de realiteit. Daarmee is elk gesprek over wat de werkelijkheid ís en betekent eigenlijk zinloos. We kunnen discussiëren over onze verschillende interpretaties van de werkelijkheid, we kunnen níet discussiëren vanuit verschillende realiteiten. Daarom is een dialoog met complotaanhangers zinloos, en zelfs gevaarlijk. Want elk gesprek geeft de mogelijkheid om de leugen verder te verbreiden.
Complottisten houden dus niet van democratie. Tenzij natuurlijk het geloof in het plebisciet. De meest Jacobijnse en onreflexieve vorm van politiek. Ze houden van referenda in zo ver de resultaten een uitvergroting zijn van hun eigen ego. Maar parlementarisme, de discursieve regeringsvorm die het ethos van geven en nemen, concessies en coalities hooghoudt wordt veracht. Het discursieve ethos is ónverenigbaar met realiteitsontkenning. Het is hard om te zeggen maar we zijn echt in gevaar, want we krijgen het niet voor elkaar de leugenvloed in te dammen.
Ik vind het bitter om te zeggen: maar we niets geleerd van de coronatijd. We doen hardnekkig alsof ons leven weer “normaal” is. Maar ons leven is niet normaal. We willen net doen alsof de “wappies” niet meer bestaan, en als ze bestaan vinden we hun clowneske streken amusant en betekenisloos. Maar ze zijn niet amusant en zeker niet betekenisloos. Ze zijn gevaarlijk, en ze zijn met velen.
Niet alleen zijn complottisten met velen, ze raken ook aan macht en invloed. Op de rug van allerlei partijen rijden complotgelovigen Statenzalen in en zitten ze hier en daar al op een Gedeputeerdenzetel. Deze partijen verkondigen misschien nog geen uitgesproken complotten, maar ze kunnen ook niet meer om de groep complotgelovigen heen. Wie weet wat de toekomst brengt? Een ding is zeker, we zijn niet van ze af en ze willen macht. Niet om goed te doen, maar om on-verantwoordelijk te kunnen zijn. Om onze gemeenschappelijke verantwoordelijkheid te ondermijnen.
Mensen die uit zijn op macht en invloed ruiken deze ontwikkeling al van ver en geven ruim van te voren signalen af dat ze beschikbaar zijn voor wanneer het zo ver komt. Als we ons afvragen hoe ogenschijnlijk rationele en goed gevormde mensen complottisten goedpraten, mee gaan doen met klimaatontkenners of zichzelf opeens presenteren als “coronacriticus” – in wat voor vorm dan ook – is het antwoord dichtbij. Goede mensen zien dat niet, want goede mensen zijn vaak naïef. Daarover straks meer.
Om aan macht en invloed te geraken hebben de complottisten samenbindende mythes nodig die hun on-verantwoordelijkheid moet legitimeren. Ook dat verhaal is een leugen, maar dat het onwaar is, maakt het niet betekenisloos. Integendeel. Ideeën die vals zijn, leugenachtig, kunne heel betekenisvolle functies hebben voor degenen die ze verkondigen. Het machtigste wapen tegen de Republiek van Weimar was het verhaaltje van de “dolkstootlegende”. Dat die legende een leugen was deed aan haar werkzaamheid niks af.
Een soort parallele legende zien we de bizarre verhaaltjes over de QR-code. Onder normale omstandigheden was dat een al lang vergeten coronamaatregel van twijfelachtige meerwaarde. Veel complottisten en hun Helfershelfern kunnen er echter hun mond niet over houden. Veel nette mensen denken dan dat ze er inhoudelijk op in moeten gaan, maar daar gaat het niet om. Het is inhoudsloze brol. Maar het is níet betekenisloos. Het is een samenbindende mythe die de on-verantwoordelijkheid legitimeert.
De QR die nu in 2023 bekritiseerd werd is namelijk niet een vierkante digitale code met een zekere functie. Integendeel: de QR-code is hét symbool en wezenlijk onderdeel van een on-verantwoordelijke “mythe fondateur”. Het verhaal van de QR-complottisten is immers niet dat zij zichzelf “uitburgeren” (zoals de “autonomen”) maar dat zij zelf actief uitgeburgerd zijn en daarmee het recht hebben verkregen om on-verantwoordelijk te zijn en te blijven. De QR-code stelt inhoudelijk niets voor, maar de mythologische functie van de QR-code is enorm. “Opiniemakers” podia geven om de QR-leugen te herhalen verschilt niet veel van olie op een vuur gooien in de hoop dat het daarmee uitbrandt. Ook als ze zeggen niet in complotten te geloven geven ze op het Schulz-von-Thun relatievlak een duidelijk signaal af aan de complotgroep: “ik versterk jullie mythe, ik steun jullie”.
Waarom zijn wij nu zo machteloos tegen complottisten en geven we ze steeds vrij baan? Kort gezegd, omdat de kinderen van de duisternis heel wat uitgekookter zijn dan de kinderen van het licht.
Wij worden gehinderd door ons eigen ethos dat ik maar even “cultuurhumanisme” noem. We denken dat ánderen oprecht zijn omdat wíj dat ook zijn. Wij privilegiëren als hoogopgeleide mensen de inhoud en laten ons dus makkelijk afleiden door irrelevante “feitjes” die door een ander worden opgelepeld terwijl we blind zijn voor de giftige processen waar ze aan deelnemen. We denken vaak dat een leugen een dwaling is, en gaan het nóg eens uitleggen. Maar er ís niks uit te leggen aan iemand die geen belangstelling heeft in de realiteit.
Rationele mensen zijn verder hun eigen ergste vijand omdat ze de discussie juist aan wíllen gaan omdat ze denken dat anderen (net als zij) worden overtuigd door argumenten. De complottist zit met een andere motivatie aan tafel. Hij kan dus niet verliezen.
Als de leugenaar intelligent is, en cultureel gevormd staan we nóg verder op achterstand. We zijn getraind te denken dat gevormde mensen in principe aan de goede kant staan. In werkelijkheid opent een humanistische vorming óók de deur naar nóg geraffineerdere vormen van list en bedrog. Baudet was met minder weggekomen als hij geen piano had gespeeld.
We denken ook dat als iemand tien waarheden vertelt en één leugen, dat de werking van de leugen minimaal is. Alsof de waarheid de leugen verdunt. Het tegendeel is echter waar. De leugen is veel geloofwaardiger als ze door waarheden wordt omkranst. Als iemand een uur de waarheid moet spreken om één welgemikte leugen de ether en de sociale media in te schieten is de missie al geslaagd. Dat offer brengen zij met graagte.
In het uitgeklede mediadomein moet verder steeds “controverse” worden gecreëerd. Het talkshowformaat draait hier op en plaatst waarheid en leugen actief op gelijke hoogte – terwijl we weten dat de leugen zo`n oneerlijke strijd meestal wint. Zonder talkshows had Nederland er in 2020 een stuk beter voor gestaan.
Niets wijst er op dat de ernst van de situatie werkelijk doordringt. Vaccinatiebereidheid neemt af, bewegingen die problemen willen ontkennen in plaats van oplossen nemen in kracht toe. Complottisten hebben geleerd dat ze in principe met alles wegkomen en spelen overal thuiswedstrijden. Zelfs op het oog respectabele mensen laten zich met hen in, er lijkt immers wat te halen. Ik ben op de korte termijn niet optimistisch.
Tegelijkertijd weet ik dat verantwoordelijke mensen het beter kunnen dan ze het tot nu toe gedaan hebben maar men moet dan wel uit de vaste reacties stappen. Ik denk dat dit kan. Ik hoop daar op.
